Hram Svetog Dimitrija
Najverovatnije je da su hram sv. Dimitrija u selu Markova crkva sazidali izbegli monasi iz Markovog manastira kod Skoplja.To se desilo negde u prvoj polovini 15. veka. Kasnije mnogobrojne prepravke dovele do nedoumice o originalnoj varijanti plana. Naime za njeno zidanje vezuju se razne narodne priče.
U selu se nalazi stara crkva Svetog Dimitrija, koja je od davnina poznata kao “Markova Crkva”, pa je po njoj i celo selo dobilo ime. Prema sačuvanom predanju u srednjem veku u ovom pograničnom području , crkvu je sazidao neki vojvoda Marko pa je dobila ime Markova Crkva.
Prema jednoj verziji crkvu u Markovoj Crkvi sagradili su kaluđeri izbegli iz Markovog manastira kod Skoplja i posvetili je Svetom Dimitriju. Crkva je sa jednim kubetom, mala, zidana od kamena, sagrađena prema zvaničnoj istoriji, u prvoj polovini 15. veka i nekoliko puta je paljena od Turaka. Međutim, kada je reč o datovanju Hrama Svetog Dimitrija u Markovoj Crkvi, treba znati da je u Vizantijskom periodu veliki broj bazilika sa pilastrima izgrađen na Jadranskom primorju. Na Primorju su u srednjevizantijskom periodu pilastri prihvaćeni kao prepoznatljiv elemenat čitave grupe spomenika, izgubivši u velikoj meri ulogu kontrafora. Markova Crkva (Svetog Dimitrija) je sa pilastrima na fasadama povezanim sa lepim lukovima i kupolom iznad središnjeg traveja.
Neimari srpskih srednjovekovnih građevina i naši ikonopisci freskopisci učili su od umetnika Vizantije, pre svega, a kasnije su imali uzore i na zapadu. Tvrdnja da pravoslavni teoretičari i umetnici nisu znali za zlatni presek je jednostavno neverovatna. Budući da je u Vizantiji visoko obrazovanje bio tzv. kvadrivijum koji je podrazumevao proučavanje Euklidovih Elemenata, Vizantinci su morali znati za pojam zlatnog preseka buduci da se on uvodi već u drugoj knjizi (stav II.11). Međutim činjenica je da primena zlatnog preseka u pravoslavlju nije bila afirmisana.Jedan od razloga je verovatno bila zabrana korišćenja trodimenzione forme (osim hramova) kao umetnosti. Ipak imamo i u pravoslavlju na primere primene zlatnog preseka pri gradnji pravoslavnih hramova, osim što ga srećemo kod crkve Svetog Dimitrija u Markovoj Crkvi ,nalazimo na primenu zlatnog preseka na primer kod crkve manastira Banje kod Priboja, crkve manastira Psače, crkve u Trepči i kod crkvi u Drenči i Novoj Pavlici.
Interesantno da su hram Nova Pavlica pored Ibra i tvrđave Brvenik, a čiji su neimari pri izgradnji koristili proporciju zlatnog preseka, podigla braća Stefan i Lazar Musić krajem XIV veka. S obzirom da je i pri gradnji hrama u Markovoj Crkvi korišćen zlatni presek, verovatno su ga gradili isti neimari a što navodi na zaključak da su ktitori hrama u Markovoj Crkvi takođe bili Musići.
Markova Crkva se pominje u turskom popisu iz 1560. godine.
Poznato je da je živopis Crkve Svetog Dimitrija radio oko 1622 godine Jovan zograf sa zografom Nikolom. U pomeniku manastira Rače spominje se medju mitropolitima neki Maksim, pored koga stoji : “Markova crkva”. Pomenik je iz doba izmedju 1616. i 1682. god. Selo se pominje i u spisku sela Paleškog okruga iz 1737. god. pod imenom Markovaceska i imalo je tada 18 domova.
Za zidanje Crkve Svetog Dimitrija vezane su još dve narodne priče:
Prema prvoj legendi u srednjem veku, na Belom Brodu, kod Ćelija, prelazio je put koji je dolazio iz centralne Srbije i preko njega se ova oblast vezivala za Podrinje. Na ovom prelazu put se delio u dva kraka: jedan je išao uz Kolubaru do Karaule i dalje prema Valjevu, a drugi se spuštao niz Kladnicu u dolinu Tamnave. Sve do nedavno postojali su ostaci ćuprije i utvrđenja koje je štitilo prelaz preko Ljiga i Kolubare, a koje Stojan Novaković pominje kao srednjovekovni grad Bradar (Brodar) dok Aleksandar Deroko govori o srednjovekovnom gradu Anište.
Možda su tu, ili u istočnom Županjcu, beleži putopisac Feliks Kanic, stanovala tri brata od kojih su , prema predanju, Marko i Stepan, pošli na Kosovo verujući da se iz rata sa Turcima neće više vratiti, pa su stoga zamolili Petka, koji je ostao kod kuće, da za spas duše sva tri brata i sestre Joke o njihovom trošku sagradi četiri jednake crkve. Nasuprot očekivanju, srećno su se vratili i videli da je Petko za njih i sestru Joku (Doku) podigao samo kapelice u Markovoj Crkvi, Stepanju i Dokmiru, a u slavu svoje zaštitnice, Svete Petke, raskošnu crkvu. Ogorčeni, oni su prokleli ovu crkvu; ona je upadljivo počela da propada, dok su Stepanjka u selu Stepanju i Markova crkva u istoimenom selu na rečici Toplici, napredovale.
Po drugoj legendi crkvu u Bahu, Markovu i Dokmirsku zidao je neki srpski velikaš o svom trošku, pa je prve dve dovršio, a Bašku nije hteo, jer mu preduzimač nije ispunio ugovor. Posle propasti srpske države crkva je obnavljana i rušena više puta. Nakon oslobođenja od Turaka napuštena crkvu bila je u ruševinama sve do 1827. godine. Prvi obnavljač i sveštenik ove crkve bio je Sreten Radosavljević, rođen u selu Vračeviću. U kamenoj ploči, koja je uzidana u crkvu Svetog Dimitrija, Markova Crkva, stajao je natpis:
“Obnovi se ovaj hram u ime Oca, Sina i Svjatago Duha pod vladom Knjaza Srbskoga Miloša Obrenovića – Teodorovića, pomoću gospodina Jevrema Obrenovića, žitelja šabačkog, nastojavanjem jereja Sretena Radosavljevića”.
Danas na Toplici Sretenovića vodenice, one koju je Sreten 1818. od Turaka Valjevskih kupio,u buci se kamenje dodiruje i žito melje, a nekada kraj Toplice, kroz vreme kao narodno sećanje do nas dopire, behu Dvori i Vinogradi Lazarevog Gospodara granice , Milana Toplice. Onog Vojvode srpskog što u noći letnje dugodnevnice 1389. planinskim putem pođe na Kosovo i čija vojska u Gornjolajkovačkoj Crkvi u obesti svojoj naoru na koplja nabijaše. Dok Bog prašta a čovek se kaje i Ljudi će biti. U ranu zoru ti isti vojnici telima svojim krivi polumesec pritisnuše i u kruženju ga svom zaustaviše. Zaustavi polumesec Mrtva Vojska Zmaja od Toplice koji kao Sveti Ratnik i Milošev prevodioc u šatoru Muratovom dade život za slobodu. I tako Hram u Markovoj Crkvi i legende o njegovom nastanku vazda su nemi svedoci o ljudima i njihovim sudbinama širom Kolubare i Tamnave, od praistorije do današnjih dana, u ovom sudbinskom pograničnom području gde večito Rušitelji dolaze nakon Neimara, a ovi opet posle njih, gde su Visoko Nebo i Duboka Zemlja jedino uvek isti. I romor vode Kolubarske.
Markova Crkva
Opština Lajkovac
Video reportaža
Pogledajte video prilog, o Hramu Svetog Dimitrija u selu Markova Crkva, našeg prijatelja Nenada Koreničića.